Afzelia

Wetenschappelijke naam
Afzelia bipindensis

Familie
Leguminosae - Caesalpinaceae

Herkomst
Kameroen, Gabon

Houtbeschrijving
Spinthout: geelachtig wit
Kernhout: lichtoker tot bruinrood

Nerf
Matig tot grof

Draad
Recht, soms kruisdraad

Volumieke massa
Van 620 tot 950 kg/m3
Gemiddeld: 800 kg/m3

Duurzaamheid
Zeer duurzaam (klasse I)

Stabiliteit in gebruik
Buiten: hoog
Binnen: middelmatig

Onder de naam afzelia vallen tal van soorten. Ze zijn een voor een afkomstig van het Afrikaanse continent, maar vertonen enigszins verschillende eigenschappen. Niettemin zijn “de afzelia’s” zeer duurzaam, stabiel en sterk, wat ze geschikt maken voor tal van toepassingen binnen en buiten.

Naamgeving en herkomstgebieden
Afzelia doussié is de in België1 gehanteerde commerciële benaming voor de botanische soort Afzelia bipindensis Harms, afkomstig uit het tropisch regenwoud, met name uit Kameroen, Gabon en Nigeria. De uit Nigeria afkomstige partijen worden soms “gele apa” genoemd, hoewel het ook de botanische soort Afzelia bipindensis betreft. Een tweede groep afzelia’s kennen we onder de commerciële benamingen afzelia apa, bella, chanfuta, lingue en pachyloba. Het betreft ondermeer Afzelia africana Sm. (lingue, apa (rood)), afkomstig van de savanne en tropische bossen met een droog seizoen. De Lingue komt uit Senegal, Liberia, Noord-Congo, Kame-roen en Ivoorkust; de (rode) apa uit Nigeria, Ghana en Kameroen. Een tweede botanische soort die behoort tot deze “niet-doussié”-groep betreft Afzelia pachyloba Harms (pachyloba, apa (wit)). Die heeft kleinere bladeren en wordt gemakkelijker aangetroffen in een secundair bos. Pachyloba komt uit Kameroen en Gabon; (witte) apa uit Nigeria, Ghana en Kameroen. Een derde botanische soort behorende tot deze groep betreft Afzelia bella Harms (bella), afkomstig uit het westelijk gedeelte van het tropisch bos met gedeeltelijk bladverlies, met name uit Kameroen, Gabon en Ghana. De vierde botanische soort uit deze groep ten slotte is Afzelia quanzensis Welm. (chanfuta), afkomstig uit Mozambique.

Boombeschrijving

We hebben te maken met grote bomen met wortelaanlopen die gemiddeld 1 tot 1,5-m hoog zijn aan hun basis. De stam zelf is vrij recht en heeft een lengte tussen 15 en 25-m, met een gemiddelde diameter van 90 cm. Afzelia lingue-bomen zijn kleiner en hebben een wat slechtere stamvorm. In functie van de leeftijd en de groeiomstandigheden kan de kroonvorm zich verticaal of horizontaal ontwikkelen.

Duurzaamheid en houtbeschrijving

Het kernhout van de verschillende afzeliasoorten bevindt zich in natuurlijke duurzaamheidsklasse I, met uitzondering van het geelachtig witte spint dat behoort tot klasse V. Het kernhout kan belangrijke kleurnuanceringen vertonen; in één stam kunnen variaties van lichtoker tot bruinrood voorkomen. Afzelia is gelijkmatig van structuur en heeft meestal geen uitgesproken tekening. Chanfuta en, in mindere mate, pachyloba vormen hierop een uitzondering. Op dosse kunnen soms vage vlammen voorkomen, op kwartier soms vage strepen. Dat heeft te maken met de kruisdraad of variatie in dikte van de vezelwand of van kleur. Afzeliasoorten kunnen we van elkaar onderscheiden in het laboratorium. Zo vertoont afzelia doussié een verschil in fluorescentie (paarse kleur) onder UV- licht, wat samenhangt met verschillen in kleur en samenstelling van inhoudsstoffen (afzelines). De inhoudsstoffen kunnen zo talrijk zijn dat ze de vaten (of zelfs het parenchyme rond de vaten), of natuurlijke ontstane scheuren in de stam opvullen. Bij afzelia doussié zijn de inhoudsstoffen geel van kleur, nooit wit (afzelia pachyloba) of rose.

Vochtgehalte, drogen, kwaliteiten

Het belang van het onderscheid tussen enerzijds afzelia doussié en anderzijds de groep afzelia apa, bella, chanfuta, lingue, pachyloba zit ‘m in de nog grotere stabiliteit van afzelia doussié (zie tabel I: Fysische eigenschappen). Vandaar dat afzelia doussié voor buitenschrijnwerk niet gedroogd wordt, en dus de bovenste houtvochtgehaltegrens van 18-% getolereerd wordt “van zeer duurzaam hout, op voorwaarde dat de vochtigheid niet onverenigbaar is met de afwerking – waarvan de uitvoering dan dient te worden uitgesteld – en dat de hieruit voortvloeiende krimp geen oorzaak is van ongeregeldheden” (STS 52 Houten buitenschrijnwerk). De “niet-doussié”-groep moet voor buitenschrijnwerk wel tot maximum 18-% gedroogd worden. Anders kan de krimp aanleiding geven tot ongeregeldheden.
Voor binnentoepassingen moeten beide groepen gedroogd worden tot het evenwichtsvochtgehalte:
- plankenvloeren en parket: ±-9-% (conform TV 218 van het WTCB)
- binnenschrijnwerk (bv. traptreden): ±-9-%

- voor in aanbouw zijnde of zeer recente gebouwen: 10 tot 16-%
- in droge gebouwen met niet verwarmde lokalen: 10 tot 16-%
- in droge verwarmde gebouwen: 8 tot 14-% (conform STS 04 Hout en plaatmaterialen op basis van hout, Deel 2 : materialen).
Dankzij deze droging tot het evenwichtsvochtgehalte in functie van de beoogde binnentoepassingen, wordt tevens aan de “niet-doussié”-groep een zeer hoge stabiliteit verleend (zie tabel I: Fysische eigenschappen).
Voor alle soorten afzelia geldt dat ze enkel worden ingevoerd onder de topkwaliteit FAS (First and Second), bijna vrij van spint, hart of andere gebreken.

Fysische eigenschappen

De meest belangrijke eigenschap van afzelia doussié ten opzichte van de “niet-doussié”-groep zit ‘m, zoals hierboven reeds vermeld, in de nog grotere stabiliteit van afzelia doussié en het daaraan gekoppelde verschil in vochtgehalte bij gebruik voor buitenschrijnwerk. Afzelia doussié is stabieler omdat het verschil tussen radiale en tangentiale krimp minimaal is, de waarden voor het werken tangentiaal lager liggen, (zie tabel 1), en er over het algemeen meer rechte draad voorkomt dan bij de andere afzelia’s.

Mechanische eigenschappen

De mechanische eigenschappen tussen de afzeliasoorten zijn klein en onbelangrijk in functie van de toepassingsmogelijkheden. Tabel 2 geeft de waarden voor afzelia doussié; we kunnen aannemen dat de andere afzeliasoorten waarden hebben die hier niet ver van afwijken.

Bewerking

De bewerking van afzelia stelt, dankzij de moderne machines, geen bijzondere problemen. Een goede stofafzuiging is noodzakelijk, gezien de grote stofontwikkeling bij bewerking. Een snijhoek van 15° is aangewezen bij aanwezigheid van kruisdraad.

Afwerking

Alvorens buitenschrijnwerk in afzelia af te werken moet het een voorbehandeling met 5-% ammoniak in water krijgen, om aan de oppervlakte aanwezige, gedeeltelijk in water oplosbare, inhoudsstoffen te verwijderen. Hoewel momenteel nieuwe producten in ontwikkeling zijn die een volledig watergedragen systeem op afzelia toelaten, kan het aangewezen zijn de eerste laag op het hout met een product op solventbasis aan te brengen. Op het moment van de afwerking moet het houtvochtgehalte in elk geval tussen 12 en 18-% liggen. Het is aanbevolen filmvormende afwerkingsproducten te gebruiken om het risico op uitloging (zie verder) tot een minimum te beperken. Zonder afwerking zal afzelia, bv. als gevelbekleding, vergrijzen onder invloed van het UV-licht. In onafgewerkte afzelia dat blootstaat aan weersinvloeden zal eveneens een gedeelte van de inhoudsstoffen uitspoelen met het regenwater. Hoewel dat “bloeden” veel minder intensief voorkomt dan bv. bij merbau, kan dat leiden tot vlekken op o.a. stenen onderdorpels en onderliggend metselwerk. Bij merbau zullen deze vlekken mettertijd met het regenwater sterk in intensiteit afnemen en zelfs geheel verdwijnen; bij afzelia kunnen die vlekken hardnekkiger zijn.

Afzeliavlekken op steenachtige ondergronden verwijdert u het best als volgt :
- maak een pasta van warm bleekwater (40° C) en krijt dat vrij is van ijzerzouten;
- breng de pasta op de vlekken aan;
- dek met een plastic folie af en laat 12uur inwerken;
- borstel het poeder af;
- reinig met een dweil en zuiver water;
- laat drogen en herbegin indien nodig.
Afzelia dat in aanraking komt met beton dient afgeschermd te worden met een alkalibestendige verfsoort, omdat het anders de uitharding van het beton zal verhinderen.

Bevestiging

Vochtige afzelia veroorzaakt corrosie bij contact met ijzer. Bevestigingsmiddelen bestaan bij voorkeur uit roestvrije materialen zoals bijvoorbeeld inox.

Commerciële afmetingen

Voor vloeren en parketten wordt 26-mm dikte veel gevraagd. Het gaat over vaste breedtes van 80-mm – 105-mm – 130-mm – 155-mm – 180-mm – 205 mm. De lengtes zijn over het algemeen 185 cm en langer voor vloer- en parkethout en 60 cm en langer voor parkethout. In vallende breedtes (15,5 cm en breder met een-% toegelaten 10 à 14 cm) worden 40 en 52-mm dikte ook ingevoerd met lengtes van 185 cm en langer. 65 mm dikte wordt meestal gebruikt voor ramen in de gebruikelijke vaste breedtes van 80, 90, 105, 130, 155, 180-mm. In België wordt 80-mm dikte meestal met vallende breedtes ingevoerd. In Nederland wordt die ingevoerd in 80 x 130, 80 x 90, 80 x 105, 80 x 130 voor ramen.

Toepassingen

Afzelia is geschikt voor alle toepassingen, in het bijzonder waar duurzaamheid, stabiliteit en sterkte vereist zijn. Ze worden gebruikt voor buiten- en binnenschrijnwerk, vloeren en parket, gevelbekledingen, schroten voor wand- en plafondbetimmeringen, constructiehout, traptreden, tuinmeubelen, binnenmeubilair, lijsten, wagen- en carrosseriebouw, terrassen, brugdekken, scheepsbouw, waterwerken, vaten voor chemische producten, enz. Tevens zijn ze zeer geschikt voor draaiwerk en beeldhouwwerken en kunnen ze tot fineer verwerkt worden.